فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهشهای سیاسی جهان اسلام

با توجه به اهمیت موضوع حقوق بشر در دنیای امروز، یکی از دغدغه‌های مهم جوامع مسلمان نحوه مواجهه با این موضوع، در عین حفظ ارزش‌های اسلامی است. در این خصوص تأملات نظری متفاوتی توسط متفکران مسلمان صورت گرفته است. یکی از این متفکران، فتح‌الله گولن رهبر "جنبش خدمت" در ترکیه است که به مشی‌ معتدل و خوانشی میانه‌روانه‌ از اسلام شهرت دارد. از آنجا که دیدگاه‌های مدرنیستی و ارتدوکسی اسلامی در مواجهه با ارزش‌های جهانشمول حقوق بشری راه افراط و تفریط را پیموده‌اند، اتخاذ مشی اعتدالی در این زمینه از ضرورت بالایی برخوردار است. از این رو، پرسشی که در این مقاله بدان پرداخته شده این است که حقوق بشر در منظومه فکری گولن از چه جایگاهی برخوردار است و چه چالش‌هایی را در پی داشته است؟ با استفاده از روش تحلیل مضمون و اتخاذ رویکرد گفتمان انتقادی، سعی شده آثار وی مورد کاوش قرار گرفته و پاسخی در خور برای این پرسش پیدا شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که گولن با تلفیق آموزه‌های اسلامی، فلسفه عرفانی و اندیشه‌های مدرن، قرائتی خاص از حقوق بشر ارائه می‌دهد که همسو با ارزش‌های جهانی و در عین حال، متکی بر مبانی دینی است. با این حال، یافته‌ها حاکی از آن است که اندیشه‌های گولن با چالش‌هایی همچون اتهام همسویی با ارزش‌های لیبرال غربی، فقدان چارچوب اجرایی منسجم برای تحقق عملی این دیدگاه‌ها در سطح حکومتی، و سرکوب گسترده جنبش خدمت پس از کودتای ۲۰۱۶ در ترکیه مواجه بوده است. اما این پژوهش نتیجه می‌گیرد که با همه این چالش‌ها و محدودیت‌ها، گفتمان حقوق بشری گولن می‌تواند به‌عنوان مدلی برای پیوند میان اسلام، دموکراسی و حقوق بشر در جوامع اسلامی کاربرد داشته باشد.