فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهشهای سیاسی جهان اسلام

روشنفکری به دنبال رویارویی جریانات دینی- کلیسایی با دستاوردهای علمی و بشری بود که پس از چند قرن چالش شدیدی را میان دین، علم و سیاست به وجود آورد. این پدیده در برهه‌ای از تاریخ (دوران قاجاریه) با همان ویژگی‌های غربی خود وارد ایران شد و در مواجه با نهضت مشروطه مجالی یافت تا بتواند عقاید و افکار خود را بر جامعه حاکم و از فرصت‌های به وجود آمده استفاده نماید.

این نوشتار، ضمن اشاره به مفهوم روشنفکری در غرب و مختصات آن به بررسی وضعیت روشنفکری در دوران مشروطه پرداخته و چالش‌ها و فرصت‌هایی را که این گروه در جامعه با آن مواجه بوده است تبیین می‌نماید.

با توجه به چالش‌ها و فرصت‌هایی که این جریان داشته می‌توان نتیجه گرفت اگر چه روشنفکران با طرح مفاهیمی چون حکومت قانون، آزادی خواهی، ملّی‌گرایی و... در جهت محدود کردن نظام استبدادی گام برداشته و با شعار رفع عقب‌ماندگی جامعه ایران حرکت کردند اما اتکای بیش از حد و تسلیم آنها در برابر غرب، عدم پایگاه مردمی و از همه مهمتر مقاومت و مخالفت با نهاد روحانیت و دین، در عمل به یکی از عوامل اصلی انحراف در مشروطه مبدل شد که موجب محکم شدن جای پای استعمار در کشور و روی کارآمدن استبداد رضاخانی گردید.